مرور زمان در جرائم؛ موارد اعمال و استثناها
مرور زمان یکی از مهم‌ترین نهادهای حقوق کیفری است که باعث می‌شود پس از گذشت مدت مشخصی، امکان تعقیب، رسیدگی یا اجرای مجازات از بین برود. هدف قانون‌گذار از ایجاد مرور زمان، ایجاد ثبات قضایی✨، جلوگیری از تشکیل پرونده‌های قدیمی و فرسایشی، و تشویق نظام قضایی به رسیدگی به‌موقع است.
اما مرور زمان در چه جرائمی اجرا می‌شود؟ چه جرائمی از شمول آن خارج هستند؟ و اساساً چرا قانون‌گذار برای برخی جرائم چنین حقی را در نظر گرفته و برای برخی دیگر نه؟
در این مقاله، به صورت دقیق، قابل‌فهم و کاربردی به بررسی مفهوم مرور زمان، انواع آن، آثار و استثناها می‌پردازیم.
مفهوم مرور زمان در حقوق کیفری
مرور زمان یعنی گذشت مدت مشخصی که در صورت سپری شدن آن، حق تعقیب یا اجرای مجازات از بین می‌رود.
از نظر قانون، مرور زمان در سه مرحله می‌تواند اثر بگذارد:
۱) مرور زمان تعقیب – یعنی پس از مدت مشخصی از وقوع جرم، دیگر امکان شکایت و پیگیری وجود ندارد.
۲) مرور زمان رسیدگی – یعنی پرونده تشکیل شده، اما در بازه زمانی قانونی حکمی صادر نشود.
۳) مرور زمان اجرای حکم – یعنی حکم صادر شده، اما اجرا نشده و پس از مدتی قابلیت اجرا از بین می‌رود.
مبنای این نهاد بر این است که گذر زمان می‌تواند:
کشف حقیقت را سخت‌تر کند،
اصلاح فرد مرتکب را ممکن کرده باشد،
وضعیت بزه‌دیده تغییر کرده باشد،
و رسیدگی پس از مدت طولانی چندان سودمند نباشد.
انواع مرور زمان و مدت آن
طبق قانون، جرائم به چند دسته از نظر میزان مجازات تقسیم می‌شوند و بر اساس همین درجات، مدت مرور زمان تعیین می‌شود. اعداد و زمان‌ها در قانون کاملاً مشخص است و قاضی حق کم و زیاد کردن آن‌ها را ندارد.
۱) مرور زمان تعقیب بر اساس درجه جرم
مدت مرور زمان با توجه به درجه جرم:
جرائم درجه یک تا سه: مرور زمان ندارند
جرائم درجه چهار: ۱۵ سال
جرائم درجه پنج: ۱۰ سال
جرائم درجه شش: ۷ سال
جرائم درجه هفت و هشت: ۵ سال
این یعنی اگر در مدت مشخص‌شده، تعقیبی انجام نشود، بعد از آن دیگر حق شکایت وجود ندارد.
۲) مرور زمان اجرای مجازات
این مرحله زمانی مطرح می‌شود که حکم صادر شده، اما اجرا نشده است. در این حالت نیز زمان‌هایی پیش‌بینی شده است:
جرائم درجه چهار: ۱۵ سال
جرائم درجه پنج: ۱۰ سال
جرائم درجه شش: ۷ سال
جرائم درجه هفت و هشت: ۵ سال
🟢 نکته مهم: اگر اجرای حکم در این مدت آغاز شده باشد، مرور زمان متوقف می‌شود.
۳) مرور زمان در مجازات‌های مالی
اگر حکم به پرداخت جزای نقدی باشد، مرور زمان با توجه به درجه جرم مشخص می‌شود. با این تفاوت که شروع مرور زمان از زمانی است که محکوم‌علیه موظف به پرداخت بوده و پرداخت نکرده است.
استثناهای مهم مرور زمان
بخش مهمی از بحث مرور زمان، استثناها هستند. بسیاری از مردم تصور می‌کنند تمام جرائم مشمول مرور زمان می‌شوند؛ حال آنکه قانون‌گذار برای برخی جرائم به دلیل اهمیت بالا، چنین امکانی را حذف کرده است.
در ادامه مهم‌ترین استثناها را بررسی می‌کنیم:
۱) جرائم حدی
جرائم حدی مثل:
زنا
لواط
قذف
شرب خمر
محاربه
افساد فی‌الارض
همگی غیرقابل مرور زمان هستند.
پس مرور زمان در جرائم حدی → اعمال نمی‌شود.
۲) جرائم علیه امنیت داخلی و خارجی
مثل جرائم جاسوسی، اقدام علیه امنیت، تشکیل گروه‌های معاند و… .
این جرائم به دلیل اهمیت و آثار اجتماعی، قابل مرور زمان نیستند.
۳) جرائم اقتصادی کلان
جرائم مرتبط با:
اختلاس
جعل اسناد مالی بزرگ
جرائم بانکی
پول‌شویی
اگر مشمول تعریف «اخلال اقتصادی» باشند، از مرور زمان خارج‌اند.
۴) جرم جعل اسناد رسمی
به دلیل اهمیت اعتماد عمومی، قانون‌گذار مرور زمان را برای جعل اسناد رسمی نپذیرفته است.
۵) جرائم علیه عفت عمومی با شرایط خاص
در برخی موارد مانند موارد مربوط به سوءاستفاده از اطفال، به علت حساسیت اجتماعی، قانون‌گذار استثناهای خاصی در نظر گرفته است.
۶) جرائم درجه یک تا سه
به دلیل سنگینی مجازات این جرائم، اصلاً مرور زمان برای آن‌ها وجود ندارد. این‌ها جرائمی هستند که ممکن است مجازات‌های طولانی‌مدت یا بسیار سنگین داشته باشند.
آغاز و توقف مرور زمان
مرور زمان از یک زمان مشخص شروع می‌شود و ممکن است در شرایطی متوقف شود.
آغاز مرور زمان از چه زمانی است؟
🔹 در جرم فوری: از زمان وقوع جرم
🔹 در جرم مستمر: از زمان پایان یافتن عمل مجرمانه
🔹 در جرم اعتیادی: از آخرین عمل مجرمانه
مثال:
اگر شخصی مدیر مالی باشد و در سال‌های مختلف اختلاس انجام دهد، مرور زمان از آخرین برداشت غیرقانونی شروع می‌شود.
توقف مرور زمان
مرور زمان ممکن است متوقف شود، مثل:
زمانی که متهم فراری است
زمانی که بخشی از رسیدگی انجام شده
زمانی که اجرای حکم به دلایلی غیرقابل کنترل متوقف شده
در این حالت، ساعت مرور زمان برای مدتی «متوقف ⏸️» می‌شود.
آثار مرور زمان
مرور زمان می‌تواند اثرات مختلفی داشته باشد:
۱) پایان امکان تعقیب
اگر تعقیب در مدت قانونی شروع نشود، دیگر امکان شکایت وجود ندارد.
۲) مختومه شدن پرونده
اگر رسیدگی طولانی شود و از بازه زمانی خارج شود، دادگاه قرار موقوفی تعقیب یا موقوفی اجرای مجازات صادر می‌کند.
۳) حذف سابقه کیفری
در مواردی که اجرای مجازات پس از مرور زمان ممکن نباشد، سابقه کیفری نیز ثبت نمی‌شود یا آثار آن کاهش می‌یابد.
۴) تقویت امنیت قضایی
مرور زمان باعث می‌شود جامعه احساس کند پرونده‌های قدیمی دوباره باز نمی‌شوند و نظم قضایی حفظ می‌شود.
مرور زمان و جرائم قابل گذشت
در جرائم قابل گذشت، شاکی با گذشت خود می‌تواند رسیدگی را متوقف کند.
اما مرور زمان حتی در صورت عدم گذشت نیز ممکن است موجب پایان پرونده شود.
این تفاوت مهمی میان «گذشت شاکی» و «مرور زمان» است.
مرور زمان در جرائم رایانه‌ای
در قانون جرائم رایانه‌ای، مرور زمان بر اساس درجه جرم تعیین می‌شود.
اما مواردی مانند دسترسی غیرمجاز یا انتشار محتوای غیراخلاقی با توجه به حساسیت اجتماعی، ممکن است مورد برخورد سریع‌تر قرار گیرند.
مثال‌های کاربردی برای درک بهتر مرور زمان
مثال اول: توهین ساده
توهین جرم درجه هفت است.
مدت مرور زمان آن: ۵ سال
اگر کسی شما را توهین کرده باشد اما ۶ سال گذشته باشد، دیگر نمی‌توانید شکایت کنید.
مثال دوم: سرقت ساده
سرقت ساده معمولاً درجه پنج یا شش است.
مرور زمان: ۷ تا ۱۰ سال
اگر پس از این مدت حکمی اجرا نشود، اجرای حکم ساقط می‌شود.
مثال سوم: جعل سند رسمی
این مورد استثناست و مرور زمان ندارد.
حتی اگر ۲۰ سال گذشته باشد، امکان رسیدگی وجود دارد.
نکات مهم و ظریف در مرور زمان
✨ ۱) مرور زمان حق قانونی است و قاضی موظف به رعایت آن است.
✨ ۲) شاکی نمی‌تواند از دادگاه بخواهد مرور زمان را نادیده بگیرد.
✨ ۳) مرور زمان در جرائم نوجوانان ممکن است متفاوت اعمال شود.
✨ ۴) مرور زمان شامل تخلفات اداری نمی‌شود، مگر در قوانین خاص.
✨ ۵) مرور زمان به معنای بی‌گناه بودن متهم نیست؛ فقط رسیدگی را غیرممکن می‌کند.
موسسه حقوقی عدالت دانان
در پایان، اگر در زمینه پرونده‌های کیفری، مرور زمان، اعتراض به موقوفی تعقیب، یا استثناهای قانونی آن نیاز به راهنمایی دارید، موسسه حقوقی عدالت دانان با تیمی از وکلای متخصص در کنار شماست.
وب‌سایت موسسه:
🔗 edalatdanan.com