دعاوی کیفری تصرف عدوانی: تحلیل حقوقی و فرآیند اجرایی در سال ۲۰۲۵
تصرف عدوانی یکی از جرایم علیه مالکیت است که در نظام حقوقی ایران به‌ویژه در قانون مجازات اسلامی مورد توجه قرار گرفته است. این جرم به‌ویژه در حوزه اموال غیرمنقول مانند زمین، خانه، مغازه و سایر املاک مصداق پیدا می‌کند. در این مقاله، به بررسی دقیق و جامع دعاوی کیفری تصرف عدوانی، ارکان آن، مرجع صالح رسیدگی، مجازات‌ها و فرآیند اجرایی آن در سال ۲۰۲۵ می‌پردازیم.
۱. مفهوم تصرف عدوانی
تصرف عدوانی به معنای تصرف غیرقانونی و بدون رضایت مالک در اموال غیرمنقول است. این تصرف می‌تواند به‌صورت قهر و غلبه، فریب یا با استفاده از اسناد جعلی صورت گیرد. مهم‌ترین ویژگی این جرم، تجاوز به حقوق مالکانه دیگری است که بدون مجوز قانونی انجام می‌شود.
۲. ارکان جرم تصرف عدوانی
برای تحقق جرم تصرف عدوانی، سه رکن اساسی باید وجود داشته باشد:
رکن مادی: تصرف فیزیکی در ملک متعلق به دیگری بدون رضایت مالک.
رکن معنوی: سوءنیت و قصد تجاوز به حقوق مالکانه دیگری.
رکن قانونی: وجود نص قانونی که این عمل را جرم‌انگاری کرده باشد.
بر اساس ماده ۶۹۰ قانون مجازات اسلامی، هرگونه تصرف عدوانی در اموال غیرمنقول متعلق به دولت یا اشخاص حقیقی یا حقوقی، جرم محسوب می‌شود.
۳. مصادیق تصرف عدوانی
ماده ۶۹۰ قانون مجازات اسلامی مصادیق مختلفی را برای تصرف عدوانی برشمرده است که عبارتند از:
پی‌کنی، دیوارکشی، تغییر حد فاصل، امحای مرز، کرت‌بندی، نهرکشی، حفر چاه، غرس اشجار، زراعت و امثال آن.
تجاوز به اراضی مزروعی، جنگل‌ها، مراتع، کوهستان‌ها، باغ‌ها، منابع آب، چشمه‌سارها، انهار طبیعی، پارک‌های ملی، تأسیسات کشاورزی و دامداری، اراضی موات و بایر، و سایر اراضی و املاک متعلق به دولت یا شرکت‌های وابسته به دولت، شهرداری‌ها، اوقاف و محبوسات.
ایجاد مزاحمت یا ممانعت از حق در موارد مذکور.
۴. مرجع صالح رسیدگی به دعوای کیفری تصرف عدوانی
بر اساس قانون شورای حل اختلاف و رأی وحدت رویه دیوان عالی کشور، مرجع صالح برای رسیدگی به دعوای کیفری تصرف عدوانی در املاک متعلق به اشخاص خصوصی، دادگاه کیفری دو محل وقوع ملک است. در صورتی که ملک متعلق به دولت یا نهادهای عمومی باشد، دادگاه کیفری یک صلاحیت رسیدگی دارد.
۵. مجازات جرم تصرف عدوانی
مجازات جرم تصرف عدوانی بر اساس ماده ۶۹۰ قانون مجازات اسلامی، حبس از یک ماه تا یک سال است. دادگاه موظف است حسب مورد، رفع تصرف، رفع مزاحمت یا ممانعت از حق یا اعاده وضع به حال سابق را نیز انجام دهد. این جرم از جمله جرایم قابل گذشت است و بدون شکایت شاکی خصوصی قابل پیگیری نیست.
۶. تفاوت دعاوی حقوقی و کیفری تصرف عدوانی
در نظام حقوقی ایران، دعوای تصرف عدوانی هم به‌صورت حقوقی و هم به‌صورت کیفری قابل طرح است. در دعوای حقوقی، شاکی درخواست رفع تصرف را دارد و دادگاه به این درخواست رسیدگی می‌کند. اما در دعوای کیفری، علاوه بر رفع تصرف، ممکن است متهم به مجازات حبس نیز محکوم شود.
در سال ۲۰۲۵، با توجه به تغییرات در قوانین و رویه‌های قضایی، امکان طرح همزمان دعوای حقوقی و کیفری تصرف عدوانی وجود دارد. این امر به‌ویژه در مواردی که شاکی به دنبال احقاق حقوق خود از دو جنبه حقوقی و کیفری است، کاربرد دارد.
۷. فرآیند اجرایی حکم رفع تصرف عدوانی
بر اساس قانون آیین دادرسی مدنی، پس از صدور حکم رفع تصرف عدوانی، این حکم بلافاصله توسط اجرای دادگاه و با همکاری ضابطین قضایی اجرا می‌شود. در صورت تجدیدنظرخواهی، اجرای حکم متوقف نمی‌شود، اما در صورت فسخ حکم در مرحله تجدیدنظر، اقدامات اجرایی به حالت قبل از اجرا بازمی‌گردد. اگر عین ملک قابل استرداد نباشد، قیمت یا مثل آن وصول و تأدیه می‌شود.
۸. نکات مهم در دعاوی کیفری تصرف عدوانی
مدارک مالکیت برای طرح دعوای کیفری تصرف عدوانی ضروری است.
این جرم از جمله جرایم قابل گذشت است و بدون شکایت شاکی خصوصی، قابل پیگیری نیست.
دادگاه کیفری دو برای املاک اشخاص خصوصی و دادگاه کیفری یک برای املاک دولتی یا عمومی صالح به رسیدگی هستند.
مجازات این جرم حبس از یک ماه تا یک سال است و دادگاه موظف به رفع تصرف یا اعاده وضع به حال سابق است.
معرفی موسسه عدالت دانان لاهوت
موسسه عدالت دانان لاهوت با تیمی مجرب و تخصصی در زمینه حقوق کیفری و دعاوی مالکیت، آماده ارائه مشاوره و خدمات حقوقی در حوزه دعاوی کیفری تصرف عدوانی می‌باشد. این موسسه با رویکردی علمی و عملیاتی، پیگیری حقوق موکلین را با جدیت و دقت انجام می‌دهد.
برای کسب اطلاعات بیشتر و دریافت مشاوره تخصصی می‌توانید به وبسایت موسسه عدالت دانان لاهوت مراجعه کنید