حقوق متهم در فرآیند دادرسی کیفری؛ تضمین عدالت در نظام قضایی ایران
در نظام‌های حقوقی مدرن، یکی از اصول بنیادین که ضامن عدالت قضایی و حفظ کرامت انسانی است، «رعایت حقوق متهم» در تمامی مراحل دادرسی کیفری است. حتی اگر شخصی متهم به ارتکاب جرم سنگین باشد، تا زمانی که جرم او در دادگاه صالح اثبات نشده، بی‌گناه محسوب می‌شود و قانون برای او حقوقی را در نظر گرفته است که باید بدون تبعیض و نقض، رعایت شوند. این حقوق در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، قانون آیین دادرسی کیفری و اسناد بین‌المللی حقوق بشر تصریح شده‌اند و هدف از آن‌ها جلوگیری از سوء‌استفاده از قدرت، تضمین دادرسی عادلانه و حمایت از حیثیت و آزادی‌های فردی است. در این مقاله، مهم‌ترین حقوق متهم در فرآیند دادرسی کیفری را به زبان ساده و کاربردی بررسی می‌کنیم.
اصل برائت؛ نخستین و مهم‌ترین حق متهم
یکی از اساسی‌ترین اصول در حقوق کیفری «اصل برائت» است. بر اساس اصل ۳۷ قانون اساسی، «اصل، برائت است و هیچ‌کس از نظر قانون مجرم شناخته نمی‌شود مگر اینکه جرم او در دادگاه صالح اثبات گردد.»
این اصل به این معناست که هیچ‌کس صرفاً به دلیل اتهام یا بازداشت، مجرم نیست و بار اثبات جرم بر عهده مقام قضایی و دادستان است. این حق از متهم در برابر رفتارهای تبعیض‌آمیز، پیش‌داوری و مجازات‌های غیرقانونی محافظت می‌کند.
حق آگاهی از اتهام
یکی از نخستین حقوق متهم در فرآیند دادرسی، «حق آگاهی از اتهام» است. مأموران انتظامی و قضایی موظف‌اند هنگام بازداشت یا احضار، علت آن و نوع اتهام را به‌طور شفاف و قابل‌فهم به متهم اعلام کنند. ماده ۵ قانون آیین دادرسی کیفری نیز تصریح می‌کند که متهم باید در بدو بازجویی از موضوع اتهام، دلایل آن و حقوق قانونی خود آگاه شود. این حق از بروز رفتارهای خودسرانه و بازداشت‌های غیرقانونی جلوگیری می‌کند.
حق دسترسی به وکیل
از دیگر حقوق بنیادین متهم، «حق داشتن وکیل» در تمام مراحل دادرسی است. ماده ۳۵ قانون اساسی می‌گوید: «در همه دادگاه‌ها طرفین دعوا حق دارند برای خود وکیل انتخاب کنند و اگر توانایی انتخاب وکیل را نداشته باشند باید برای آنان وکیل تعیین شود.»
در پرونده‌های کیفری مهم، حضور وکیل از مرحله تحقیقات مقدماتی الزامی است و در صورت عدم توانایی مالی، دادگاه موظف به تعیین وکیل تسخیری برای متهم خواهد بود. وکیل وظیفه دارد از حقوق موکل دفاع کرده، مدارک لازم را جمع‌آوری کند و مانع از تضییع حقوق او شود.
حق سکوت
یکی از حقوق مهمی که بسیاری از متهمان از آن بی‌اطلاع‌اند، «حق سکوت» است. متهم الزام قانونی به پاسخ‌گویی به سؤالات ندارد و می‌تواند در بازجویی‌ها سکوت اختیار کند. این حق که در ماده ۱۹۷ قانون آیین دادرسی کیفری نیز آمده است، تضمینی برای جلوگیری از اخذ اعترافات اجباری و فشار روانی بر متهم محسوب می‌شود. هیچ‌کس را نمی‌توان به دلیل سکوت، گناهکار دانست یا از سکوت او به‌عنوان دلیل مجرمیت استفاده کرد.
حق برخورداری از دادرسی عادلانه و بی‌طرف
دادرسی عادلانه از ارکان اساسی نظام قضایی است و حقوق متهم در این زمینه شامل موارد متعددی می‌شود:
حق رسیدگی توسط دادگاه صالح و بی‌طرف
حق حضور در جلسات دادرسی و ارائه دفاعیات
حق دسترسی به کلیه مدارک و دلایل پرونده
حق پرسش از شهود و کارشناسان
حق اعتراض به آرای صادره از دادگاه
این موارد موجب می‌شود روند رسیدگی نه‌تنها قانونی بلکه عادلانه و منصفانه باشد.
حق اعتراض و تجدیدنظرخواهی
متهم پس از صدور حکم، حق دارد نسبت به رأی دادگاه اعتراض کند. این اعتراض می‌تواند از طریق «تجدیدنظرخواهی» در دادگاه تجدیدنظر استان یا در موارد خاص از طریق «فرجام‌خواهی» در دیوان عالی کشور صورت گیرد. همچنین در برخی موارد امکان «اعاده دادرسی» نیز وجود دارد، به‌ویژه اگر دلایل جدیدی کشف شود یا حکم بر اساس شهادت دروغ یا مدارک جعلی صادر شده باشد.
حق منع شکنجه و رفتار غیرانسانی
قانون اساسی و قوانین کیفری ایران هرگونه شکنجه و رفتار تحقیرآمیز با متهم را ممنوع کرده‌اند. اصل ۳۸ قانون اساسی تصریح می‌کند: «هرگونه شکنجه برای گرفتن اقرار یا کسب اطلاع ممنوع است. اجبار شخص به شهادت، اقرار یا سوگند معتبر نیست و چنین شهادت و اقراری فاقد ارزش و اعتبار است.»
بنابراین، اگر اعترافی تحت فشار یا شکنجه گرفته شود، در دادگاه ارزش قانونی ندارد و مرتکبان چنین اعمالی قابل تعقیب کیفری هستند.
حق حفظ حریم خصوصی و کرامت انسانی
در جریان تحقیقات و رسیدگی قضایی، کرامت انسانی متهم باید حفظ شود. افشای اطلاعات خصوصی، انتشار تصویر یا نام متهم در رسانه‌ها پیش از اثبات جرم، با اصل ۲۲ قانون اساسی و اصول حقوق بشری مغایر است. همچنین مأموران قضایی در بازرسی منازل یا وسایل شخصی باید حکم قضایی داشته باشند و رعایت اصول قانونی را الزامی بدانند.
حق آزادی موقت با قرار تأمین مناسب
در بسیاری از جرائم، متهم حق دارد با سپردن وثیقه یا کفالت تا زمان صدور حکم نهایی آزاد باشد. قانون آیین دادرسی کیفری تأکید دارد که قرار تأمین باید متناسب با جرم، سابقه و وضعیت مالی متهم باشد و نباید به‌گونه‌ای تعیین شود که صرفاً جنبه تنبیهی پیدا کند.
حق استفاده از مترجم و امکانات لازم
چنانچه متهم زبان فارسی را نداند یا دچار معلولیت جسمی یا ذهنی باشد، قانون موظف است امکانات لازم مانند مترجم یا کارشناس ویژه را برای او فراهم کند تا بتواند به‌درستی از خود دفاع کند. این موضوع یکی از مصادیق تضمین دادرسی عادلانه و احترام به حقوق انسانی است.
حقوق متهم در مرحله اجرای حکم
حقوق متهم تنها محدود به مرحله دادگاه نیست، بلکه پس از صدور حکم نیز ادامه دارد. متهم محکوم‌علیه حق دارد از شرایط انسانی در زندان، ملاقات با خانواده، دسترسی به خدمات درمانی، درخواست عفو یا آزادی مشروط و سایر حقوق قانونی برخوردار باشد.
نتیجه‌گیری
رعایت حقوق متهم نه‌تنها نشانه‌ی عدالت و اقتدار قانون است، بلکه از بروز اشتباهات قضایی و صدور احکام ناعادلانه جلوگیری می‌کند. تضمین حقوقی مانند اصل برائت، حق سکوت، حق وکیل و حق دادرسی عادلانه باعث می‌شود فرآیند رسیدگی به اتهامات در مسیر قانون و عدالت پیش رود. جامعه‌ای که در آن حتی متهمان نیز از حقوق خود برخوردار باشند، به‌طور قطع به عدالت نزدیک‌تر است.
اگر شما یا یکی از نزدیکانتان درگیر پرونده کیفری هستید، مشورت با یک وکیل متخصص می‌تواند از تضییع حقوق قانونی‌تان جلوگیری کند و مسیر پرونده را به نفع شما تغییر دهد.
موسسه حقوقی عدالت‌دانان با سال‌ها تجربه در زمینه پرونده‌های کیفری و حقوق متهم، آماده ارائه مشاوره تخصصی و پیگیری حقوقی در تمام مراحل دادرسی است. برای کسب اطلاعات بیشتر می‌توانید به وب‌سایت رسمی ما به نشانی edalatdanan.com مراجعه کنید.