افترا و نشر اکاذیب در فضای مجازی؛ نگاهی به ابعاد حقوقی و قانونی
فضای مجازی امروز بخش جدایی‌ناپذیر زندگی ما شده است. بسیاری از ارتباطات، کسب‌وکارها، آموزش‌ها و حتی فعالیت‌های اجتماعی از طریق اینترنت و شبکه‌های اجتماعی انجام می‌شود. اما این فضا همان‌قدر که فرصت‌های تازه ایجاد کرده، زمینه‌ساز آسیب‌های جدیدی نیز شده است. یکی از مهم‌ترین آسیب‌ها در این بستر، افترا و نشر اکاذیب است که می‌تواند به آبرو، حیثیت و اعتبار افراد لطمه جدی وارد کند. در این مقاله به بررسی مفهوم افترا و نشر اکاذیب در فضای مجازی، شرایط تحقق این جرایم، مجازات‌های قانونی و راهکارهای دفاعی می‌پردازیم.
افترا چیست؟
افترا به معنای نسبت دادن جرمی به فرد دیگر است به‌گونه‌ای که این نسبت خلاف واقع باشد و بتواند در اذهان عمومی آن فرد را مجرم جلوه دهد. در قانون مجازات اسلامی، افترا زمانی تحقق می‌یابد که فردی صریحاً دیگری را به ارتکاب جرم مشخصی متهم کند، بدون اینکه بتواند آن را ثابت نماید. برای نمونه اگر شخصی در شبکه‌های اجتماعی فردی را به دزدی یا رشوه‌خواری متهم کند اما هیچ سندی ارائه ندهد، مرتکب افترا شده است.
نشر اکاذیب چیست؟
نشر اکاذیب به معنای انتشار اخبار، مطالب یا نسبت‌هایی دروغین است که به قصد ضرر زدن به دیگری یا برهم زدن امنیت عمومی صورت می‌گیرد. این جرم می‌تواند هم در دنیای واقعی و هم در فضای مجازی رخ دهد. برای مثال پخش شایعه‌ای نادرست درباره زندگی خصوصی یک فرد یا انتشار خبر جعلی درباره یک سازمان، مصداق نشر اکاذیب محسوب می‌شود.
فضای مجازی و تشدید این جرایم
با گسترش اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، افترا و نشر اکاذیب بسیار راحت‌تر از گذشته اتفاق می‌افتد. کافی است فردی در یک کانال تلگرامی، صفحه اینستاگرام یا توییتر مطلبی دروغین منتشر کند تا هزاران نفر آن را ببینند و باور کنند. گستردگی انتشار در فضای مجازی، آسیب‌های این جرایم را چندین برابر می‌کند، زیرا اصلاح و تکذیب آن بسیار دشوار است.
شرایط تحقق افترا در فضای مجازی
برای تحقق جرم افترا در بستر اینترنت باید شرایط زیر وجود داشته باشد:
نسبت دادن صریح جرم: فرد باید به‌طور مستقیم دیگری را به ارتکاب جرم خاصی متهم کند.
کذب بودن اتهام: نسبت داده شده باید خلاف واقع باشد.
قابل تعقیب بودن جرم منتسب‌شده: جرمی که به دیگری نسبت داده می‌شود باید از نظر قانون جرم باشد.
عدم توانایی اثبات: اگر فرد نتواند نسبت خود را با سند و مدرک معتبر ثابت کند، افترا محقق می‌شود.
شرایط تحقق نشر اکاذیب در فضای مجازی
نشر اکاذیب نیز در صورتی محقق می‌شود که:
خبر یا مطلب منتشر شده خلاف واقع باشد.
انتشار آن به قصد اضرار به دیگری یا تشویش اذهان عمومی باشد.
این مطالب در دسترس عموم قرار بگیرد، مانند انتشار در شبکه‌های اجتماعی یا وب‌سایت‌ها.
مجازات افترا و نشر اکاذیب در قانون ایران
قانون مجازات اسلامی و همچنین قانون جرایم رایانه‌ای، برای افترا و نشر اکاذیب در فضای مجازی مجازات‌هایی پیش‌بینی کرده‌اند.
برای افترا، فرد ممکن است به حبس و شلاق یا جزای نقدی محکوم شود.
در مورد نشر اکاذیب، ماده ۱۸ قانون جرایم رایانه‌ای تصریح می‌کند که اگر کسی به قصد اضرار به دیگران یا تشویش اذهان عمومی در فضای مجازی مطالب دروغ منتشر کند، به حبس از ۹۱ روز تا ۲ سال یا جزای نقدی محکوم خواهد شد.
تفاوت افترا با نشر اکاذیب
هرچند افترا و نشر اکاذیب شباهت‌هایی دارند، اما از نظر حقوقی با هم تفاوت‌هایی دارند:
افترا الزاماً شامل نسبت دادن جرم به فرد خاصی است.
نشر اکاذیب می‌تواند شامل اخبار و مطالب کلی نیز باشد، حتی اگر جرم خاصی به شخص معین نسبت داده نشود.
افترا بیشتر جنبه فردی دارد اما نشر اکاذیب می‌تواند جامعه و افکار عمومی را تحت تأثیر قرار دهد.
پیامدهای اجتماعی و فردی
این جرایم پیامدهای سنگینی برای افراد و جامعه دارند. شخصی که قربانی افترا یا نشر اکاذیب می‌شود ممکن است اعتبار شغلی و اجتماعی خود را از دست بدهد، با مشکلات روحی و روانی مواجه شود و حتی زندگی خانوادگی او تحت تأثیر قرار گیرد. در سطح اجتماعی نیز نشر اکاذیب می‌تواند به بی‌اعتمادی عمومی و آشفتگی اجتماعی دامن بزند.
نقش پلیس فتا و دادگاه‌ها
در سال‌های اخیر با توجه به گسترش فضای مجازی، پلیس فتا به‌عنوان نهاد تخصصی برای رسیدگی به جرایم سایبری فعالیت می‌کند. افراد می‌توانند شکایت خود را از طریق این نهاد مطرح کنند. سپس پرونده در دادسرای ویژه جرایم رایانه‌ای بررسی شده و در صورت اثبات، به دادگاه ارسال می‌شود.
راهکارهای پیشگیری
برای کاهش این جرایم در فضای مجازی می‌توان اقداماتی انجام داد، از جمله:
آموزش کاربران درباره پیامدهای قانونی نشر اکاذیب و افترا.
افزایش سواد رسانه‌ای در جامعه.
استفاده صحیح از شبکه‌های اجتماعی و خودداری از انتشار مطالب بدون اطمینان از صحت آنها.
پیگیری جدی شکایات توسط مراجع قانونی برای بازدارندگی.
نقش وکیل در پرونده‌های افترا و نشر اکاذیب
پرونده‌های مرتبط با افترا و نشر اکاذیب معمولاً پیچیدگی‌های خاصی دارند. برای نمونه باید بررسی شود که آیا نسبت داده شده مصداق جرم است یا خیر، یا اینکه انگیزه فرد منتشرکننده چه بوده است. در این شرایط، داشتن وکیل متخصص در حوزه جرایم رایانه‌ای می‌تواند بسیار مؤثر باشد. وکیل می‌تواند با استناد به مواد قانونی و دفاعیات مناسب، از حقوق موکل خود دفاع کند.
جمع‌بندی
افترا و نشر اکاذیب در فضای مجازی از جمله جرایمی هستند که امروزه بیش از گذشته زندگی افراد را تحت تأثیر قرار داده‌اند. قانونگذار با تصویب مقرراتی در قانون مجازات اسلامی و قانون جرایم رایانه‌ای، تلاش کرده است تا از حقوق افراد در برابر این جرایم حمایت کند. با این حال، مسئولیت اجتماعی کاربران در استفاده صحیح از فضای مجازی بسیار مهم است. آگاهی، مسئولیت‌پذیری و برخورد جدی با این جرایم می‌تواند به کاهش آسیب‌های ناشی از آن کمک کند.
در نهایت، اگر فردی قربانی افترا یا نشر اکاذیب در فضای مجازی شود، بهترین راهکار مراجعه به نهادهای قانونی و بهره‌گیری از مشاوره حقوقی متخصص است.
موسسه حقوقی عدالت دانان با تجربه در زمینه پرونده‌های کیفری و جرایم رایانه‌ای، آماده ارائه مشاوره و خدمات حقوقی به هموطنان گرامی است. برای اطلاعات بیشتر می‌توانید به وب‌سایت این موسسه به نشانی edalatdanan.com مراجعه کنید.